Nguyễn Quang Dy
Viet Studies 17-11-2016
Sau hơn một tuần, những sai lầm và thất bại có tính
hệ thống trong trò chơi quyền lực Mỹ (qua vở kịch tranh cử tổng thống) đã được
giải phẫu, làm rõ. Nhưng cái giá phải trả thì chưa thể lường hết được. Tương
lai của nước Mỹ (và cả thế giới) vẫn bất định như một ẩn số. Đối với một siêu
cường, những sai lầm và thất bại này cũng “vô hạn” (infinite) như sự vô minh của
con người (mà Einstein đã nói cách đây hơn một thế kỷ).
Sai lầm và thất bại trong trò chơi này (như “games
of thrones”) không chỉ to lớn mà còn toàn diện. Không chỉ các chính khách
và chiến lược gia, mà các nhà nghiên cứu và nhà báo cũng sai. Báo Newsweek tuần
đó đã in sẵn một bài đưa tin bà Clinton thắng cử. Nhưng Donald Trump đã đánh bại
cơ chế quyền lực (power structure) của đảng Dân Chủ (cũng như Cộng Hòa). Đến
lúc họ phải cải tổ lại hệ thống (như đại tu một cỗ máy đã hỏng).
Số đông cử tri Mỹ ủng hộ Donald Trump vì họ phản
kháng cơ chế quyền lực và hy vọng ông ấy sẽ thay đổi, nên họ sẵn sàng bỏ qua những
khuyết tật của ông ấy. Vì vậy, ông Trump đã biến điều không thể thành có thể
trong khi bà Clinton thất bại. Những người ủng hộ bà Clinton dù có than khóc vì
thất vọng hay xuống đường biểu tình vì bức xúc thì đã quá muộn. Hệ quả phong
trào Trumpism (cũng như Brexit) rất sâu rộng, khó lường, vì nó là chủ nghĩa dân
tộc cả về kinh tế lẫn văn hóa (economic and white nationalism).
Khủng
hoảng cơ chế quyền lực
Trong tác phẩm “Tại sao Quốc gia Thất bại” (Why
Nations Fail, Daron Acemoglu & James Robinson, Crown, 2013), tác giả lập
luận rằng các thể chế quy nạp (inclusive) vững bền hơn, vì cởi mở và kiểm soát
được quyền lực, nên không bị “bắt cóc” (hịjacked). Trước ngày bầu cử, Acemoglu
đã vạch ra những lỗ hổng lớn của hệ thống. Thứ nhất, qua mấy thập niên toàn cầu
hóa đa số dân Mỹ đã bị gạt ra lề (failure of omission). Thứ hai, khi khủng hoảng,
chính quyền chỉ cứu các đại gia, chứ không để ý đến người dân (failure of
commission). Thứ ba, trong quá trình tranh cử, đảng Cộng Hòa đã đầu hàng Donald
Trump, đại diện cho phong trào bị đầu độc bởi thế lực “dân túy cánh hữu”
(right-wing populist movement). (“American Democracy is Dying…”, Daron
Acemoglu, Foreign Policy, November 7, 2016).
Do đó, những giá trị cốt lõi của nền dân chủ Mỹ đang
bị thách thức, và nền móng của thể chế chính trị đang bị rạn nứt và đổ vỡ. Để cứu
vãn nền dân chủ, không phải chỉ thông qua bầu cử, mà thực tế ngày Thứ Ba định mệnh
(9/11) đã làm cho hố ngăn cách về giai cấp và văn hóa của xã hội Mỹ càng trầm
trọng hơn. Nói cách khác, đó là “cuộc nổi dậy” của người dân Mỹ chống lại giới
cầm quyền (establishment), và đòi thay đổi triệt để. Để thay đổi, họ không
trông chờ vào cơ chế quyền lực (mainstream), mà dùng lá phiếu của mình bầu cho
một người bên ngoài hệ thống (fringe) lên cầm quyền. Theo giáo sư Gary Hamel (“The
Future of Management”, Harvard Business School Press, September 2007), mọi
thay đổi triệt để cho tương lai đều bắt nguồn từ ngoại vi (“The future
happens on the fringe”).
Những cử tri ủng hộ Donald Trump đã gửi một thông điệp
cho cơ chế quyền lực của đảng Dân Chủ luôn coi mình là “chuẩn mực về chính trị”
(politically-correct liberal elites). Họ không có điều kiện phát biểu
chính kiến của mình, vì lo sợ bị bịt miệng (fear of being shut down) hoặc
không ai lắng nghe họ, nên họ phải chờ đến ngày bầu cử để phát biểu bằng lá phiếu.
Có lẽ vì vậy mà hầu hết các kết quả thăm dò dư luận đều đoán sai.
Kết quả là cơ chế quyền lực đã bị thua, do đã xa rời
cuộc sống của người dân Mỹ. Nó phản ánh không chỉ tâm trạng bức xúc, bất an, mà
là thái độ phản kháng cơ chế quyền lực, vì khủng hoảng lòng tin. Ông Trump thắng
vì đã bắt mạch đúng tâm trạng của người dân, và lợi dụng được làn sóng bất bình
của họ bằng khẩu hiệu dân túy, tuy thô thiển nhưng hiệu quả. Như một tay chơi
poker sành sỏi, ông Trump tuy phát biểu văng mạng, nhưng lại biết giấu kín bài,
làm cho đối phương bất ngờ (trong khi bà Clinton để lộ thiên cơ).
Hầu hết giới lãnh đạo đảng Dân Chủ (như Tổng thống
Obama) đã ủng hộ bà Clinton, vì quyền lợi của họ gắn với nhau. Nhưng đáng tiếc
là họ lại vô cảm trước những dấu hiệu bức xúc và bất bình của đa số cử tri bị
thua thiệt, muốn thay đổi. Ngay Tổng thống Obama cũng đã xa rời họ, và gắn bó với
giới quyền quý có tiếng tăm ở miền Đông (Ivy League East Coast cerebral
elitist). Ông thích xuất hiện cùng những người nổi tiếng, đọc những bài diễn
văn hùng biện. Một người hùng từng kêu gọi thay đổi, đã chiếm được Nhà Trắng
như một người “nổi loạn”, nay lại coi thường những người “nổi loạn” cũng như
ông.
Trong bối cảnh đầy biến động đó, đảng Dân Chủ đã chọn
một người không phù hợp, vì không được đa số dân chúng tin cậy. Theo hãng thông
tấn AP, 92% người Mỹ tin rằng cách sử dụng email của bà Clinton là phạm pháp hoặc
vô ý thức, trong khi chỉ có 6% cho bà không có lỗi. Bà Clinton chỉ được 37% người
da trắng bỏ phiếu (kém xa ông Obama). Chỉ có 54% phụ nữ bỏ phiếu cho bà Clinton
(trong khi 42% bỏ phiếu cho ông Trump). Tỉ lệ những người gốc Phi, Latino, và
giới trẻ, bỏ phiếu cho bà cũng không cao.
Đa số dân chúng cho bà Clinton là ngạo mạn, tham lam
quyền lực và không trung thực (có thái độ hai mặt). Vì vậy, giữa hai ứng cử
viên cùng xấu, dư luận đánh giá bà Clinton xấu hơn. Để thắng cử, đáng lẽ bà
Clinton phải dành nhiều thời gian để vận động lấy phiếu tại các bang như
Wisconsin, Michigan và Pennsylvania, thì lại dành thời gian vận động quyên góp
tiền tại Wall Street. Khi nhận ra sai lầm thì đã quá muộn. Một số sai lầm chiến
lược trong 2 tuần cuối (do ngộ nhận) đã dẫn đến thất bại, làm cả thế giới
choáng váng.
Bà Clinton cũng dựa quá nhiều vào các ngôi sao
Hollywood, phản ánh ngộ nhận của đảng Dân Chủ về công bằng xã hội, không ăn nhập
với mối quan tâm của những người lao động da trắng, trong lúc họ đang bức xúc với
giới cầm quyền và nhà giàu. Nhận xét của bà Clinton tại sự kiện gây quỹ do
Barbra Streisand và mấy ngôi sao chủ trì tại Wall Street là một ví dụ điển hình,
khi bà đã ngạo mạn gọi những người ủng hộ ông Trump là “a basket of
deplorables”. Ông Joel Benenson, cố vấn chiến lược của bà Clinton đã than
phiền là so với ông Sanders, bà Clinton không có tầm nhìn và thiếu thông điệp cần
thiết.
Chính
sách vẫn còn là ẩn số
Chính sách đối ngoại của Donald Trump vẫn là một ẩn
số. Có thể ông Trump đang điều chỉnh quan điểm khác với các tuyên bố tranh cử (backing
away from campaign position). Thường các tuyên bố đó không phải là chỗ dựa
tin cậy để hoạch định chính sách. Nhưng mọi đồn đoán hiện nay là hơi vội vàng,
bởi vì không ai (kể cả ông Trump) thực sự biết chính sách đối ngoại của chính
quyền mới nên thế nào. Như một tay chơi poker lão luyện, ông Trump luôn giữ kín
bài, làm cho đối phương đánh giá sai và bất ngờ. Trong binh pháp, bất ngờ là một
yếu tố quyết định, khi ẩn số trở thành biến số. Đó vừa là lợi thế, vừa là cái bẫy.
Theo James Fallows, có nhiều bằng chứng nhất quán
cho thấy Trung Quốc “đang tăng cường đàn áp, đóng cửa, hành xử không giống
30 năm qua” (“China's Great Leap Backward”, James
Fallows, Atlantic, December 2016). Chính quyền Obama vốn lo ngại về một nước
Trung Quốc suy yếu và bị đe dọa, hơn là một nước Trung Quốc thành công đang trỗi
dậy. Quan điểm này dựa trên chủ trương lôi kéo Trung Quốc bằng “Constructive
Engagement”. Họ tin rằng giúp Trung Quốc trở nên giàu có thì các bên sẽ có lợi
hơn là để Trung Quốc nghèo khó. Nhưng chủ trương Constructive Engagement đã đi
quá xa, biến Trung Quốc thành một “Frankeinstein”, không cải cách và mở cửa
như họ mong đợi, mà còn bắt nạt các nước yếu hơn tại khu vực, và thách thức vai
trò của Mỹ. Vì vậy, ông Trump có thể làm khác với ông Obama. Nhưng chưa ai biết
suy nghĩ thực sự của Donald Trump về Trung Quốc, và vai trò của Tổng thống như
thế nào, bởi vì ông Trump vốn là tay chơi poker khó đoán.
Tuy nhiên, trong một bài đăng trên Foreign Policy,
Alexander Gray và Peter Navarro (cố vấn của ông Trump) đã mô tả tầm nhìn của
Donald Trump đối với khu vực như chiến lược “Hòa bình trên Thế mạnh” (Peace
Through Strength) của Tổng thống Ronald Reagan trước đây. Tầm nhìn này dựa
trên mấy thành tố chính gồm sự có mặt quân sự mạnh mẽ của Mỹ tại Thái Bình
Dương, sự ủng hộ mạnh mẽ Đài Loan như một điểm sáng về dân chủ (“beacon of
democracy”) và các liên minh của Mỹ là “nền tảng cho ổn định khu vực” (bedrocks
of stability in the region). Để đạt được các mục tiêu đó, các cố vấn khuyến
nghị ông Trump phải tăng cường lực lượng hải quân mạnh để đối phó với hành động
hung hăng của Trung Quốc ở Biển Đông. Sự có mặt quân sự của Mỹ ở Châu Á-TBD là
thiết yếu để cổ vũ cho các giá trị dân chủ của Mỹ, làm cơ sở cốt lõi để duy trì
ổn định khu vực. Họ cũng khẳng định cam kết của ông Trump đối với các đồng minh
của Mỹ là “không có gì bàn cãi” (unquestionable).
Theo Peter Navarro (nhận xét trong bài đăng trên
Foreign Policy), “những đối tác của Mỹ như Japan, South Korea, India,
Myanmar, và Vietnam, tiếp tục muốn có quan hệ gắn bó hơn với Washington về nhiều
lĩnh vực”… và nhấn mạnh “lần này tái cân bằng sẽ được triển khai thực
sự ”. Sẽ là thiếu khôn ngoan và phản tác dụng
(counterproductive) nếu Trung Quốc coi nhẹ những phát biểu của ông Trump trong
tranh cử. Ông Trump có thể đàm phán tổng thể với Trung Quốc (Grand bargain) về
cả kinh tế lẫn chiến lược.
Về nhân sự chủ chốt, có tin ông Reince Priebus được
cử làm Chánh Văn phỏng Nhà Trắng (White House Chief of Staff), và ông Steve
Bannon được cử làm Chiến lược gia chính (Chief Strategist). Đó là hai vị trí
quan trọng nhất, gần gũi nhất Tổng thống. Những vị trí khác mới chỉ là dự kiến.
Nhìn vào thành phần và cách bố trí nhân sự của Nhà Trắng và nội các, người ta
có thể hình dung được chiều hướng chính sách. Vì vậy, một số người bắt đầu lo
ngại về một ê kíp “thiếu kinh nghiệm” (inexperience). Tuy nhiên, có lẽ
còn quá sớm để đánh giá chính quyền Donald Trump, vì thiên hạ đã từng đánh giá
sai ông ấy.
Chủ nghĩa “dân túy cực hữu” (right-wing populism)
có thể được coi như “virus Zika” trong chính trị. Toàn cầu hóa và chủ nghĩa độc
tài là hai yếu tố then chốt của một vấn đề. Một số biểu hiện của chủ nghĩa dân
tộc là thiếu dân chủ và có xu hướng phát xít. Toàn cầu hóa và gia tăng thịnh
vượng đã làm thay đổi các giá trị và thái độ của tầng lớp tinh hoa ở thành phố,
làm thay đổi cách nói năng và ứng xử của họ một cách vô thức, kích hoạt các xu
hướng độc tài của một bộ phận dân chúng theo chủ nghĩa dân tộc. Theo Francis
Fukuyama, nước Mỹ (và có lẽ cả thế giới) đang bước vào một thời kỳ “dân tộc chủ
nghĩa theo dân túy” (Populist Nationalism) có nguy cơ dẫn đến “chủ nghĩa
dân tộc nổi giận” (Angry Nationalism), có thể so sánh với bối cảnh dẫn đến
sự sụp đổ Bức tường Berlin (năm 1989).
Bài
học muộn màng
Tại nước Mỹ, nếu Donald Trump không thực hiện lời hứa
khi tranh cử, ông có thể làm thất vọng và mất lòng những người ủng hộ đã giúp
ông giành chính quyền, và họ có thể bỏ ông sau 4 năm nếu mất lòng tin. Mọi tổng
thống đều muốn cầm quyền 8 năm. Nếu ông cố thực hiện lời hứa, thì có thể làm
chia rẽ đất nước và đánh mất sứ mệnh của một Tổng thống Mỹ phải đoàn kết quốc
gia. Đây là một nghịch lý của ông Trump, dù theo cách nào cũng khó vẹn toàn. Vì
vậy, chỉ còn có cách thứ ba là tạo ra một “vùng xám” để dung hòa cả hai phía,
và chọn một đội hình tốt để điều hành đất nước, với sự linh hoạt dựa trên thỏa
thuận. Nếu họ thất bại, ông Trump có thể thay người khác, như một “dealer” quyền
biến.
Với thế giới, luôn có một phương án hấp dẫn là Mỹ
chơi ván cờ “G2” với Nga (thỏa thuận chia vùng ảnh hưởng tại Châu Âu) và với
Trung Quốc (thỏa thuận chia vùng ảnh hưởng tại Châu Á-TBD). Từ năm 1972, ông
Nixon và Kissinger đã chơi bài này (ký Shanghai Communique) để liên minh trên
thực tế (de facto) với Trung Quốc, chống lại Liên Xô. Vì ván cờ nước lớn, nên Mỹ
đã hy sinh Nam Việt Nam (năm 1975). Nay Bắc Kinh rất muốn chơi ván cờ “G2” với
Washington tại khu vực Châu Á-TBD (nhất là tại Biển Đông), nhưng
Washington đã cưỡng lại phương án đó, và theo đuổi chính sách “chuyển trục”
(hay rebalance) mà ông Obama và bà Clinton là đồng tác giả.
Còn bây giờ, liệu Donald Trump có chơi ván cờ “G2” với Trung Quốc (giữa hai “nước
lớn”) hay không, còn là câu hỏi để ngỏ.
Với Việt Nam, trong 8 năm dưới chính quyền Obama, Hà
Nội đã không tranh thủ thời cơ trở thành đối tác chiến lược với Washington như
một nước cờ thế (hedging / gambit) để cân bằng quan hệ với Trung Quốc. Đáng lẽ
điều này phải được thực hiện khi Chủ tịch nước Trương Tấn Sang thăm Washington
(7/2013) hoặc khi TBT Nguyễn Phú Trọng thăm (7/2015) tuy lúc đó cũng đã hơi muộn.
Quan hệ đối tác chiến lược cần thời gian để triển khai mới có ý nghĩa. Sau vài
năm khi đối tác chiến lược đã thành “chuyện đã rồi” (fait accompli) thì khó đảo
ngược. Việt Nam sẽ ở vị trí thuận lợi là đồng minh của Mỹ tại Biển Đông (cũng
như Philippines hoặc có thể thay thế). Nhưng Hà Nội đã quá sợ Trung Quốc (như một
ám ảnh tâm thần) nên tiếp tục nhắm mắt đu dây theo điệu nhảy “slow waltz” (nên
thiếu tầm nhìn), do đó đã để lỡ cơ hội vào đúng lúc cần thiết, trước khi thời
thế thay đổi xấu hơn.
Bây giờ, khi Donald Trump đã thắng, TPP đã hết cơ hội,
và chủ trương xoay trục có thể thay đổi, thì mọi mong muốn hay cố gắng của Hà Nội
là quá muộn (too little too late), vì trò chơi đã kết thúc. Trò chơi mới
sẽ khó hơn và nguy hiểm hơn, với cái giá phải trả cũng lớn hơn, tại Biển Đông
cũng như trong cải cách kinh tế và chính trị, để khắc phục một thể chế đang bị
phân liệt (dysfunctional system). Trong bối cảnh đó, vai trò của Nhật ở
Đông Á bỗng trở nên quan trọng hơn nữa, cho một cơ cấu quyền lực mới ở khu vực.
Nhưng đó cũng là một câu hỏi vẫn còn để ngỏ.
Tham
Khảo
1. “When and Why Nationalism Beats Globalism”,
Jonathan Haidt, American Interest, July 10, 2016.
2. “American
Democracy Is Dying and This Election Isn’t Enough to Fix It”, Daron
Acemoglu, Foreign Policy, November 7, 2016
3. “Democrats have no one to blame but
themselves for Trump’s success”, S.E. Cupp, New York Daily News, November 9,
2016
4. “What So Many People Dont Get about
the US Working Class”, Joan Williams, Harvard Business Review, November 10,
2016
5. “Power and Order in the South China Sea”, Patrick
Cronin, Center for New American Century, November 10, 2016
6. “The Democrats Screwed Up”, Frank Bruni, New York
Times, November 11, 2016
7. “Hillary Clintons Celebrity Feminism Was a
Failure”, Sarah Jones, the New Republic, November 11, 2016
8. “No one has a clue what kind of
President Donald Trump will be”, Dan Balz, Washington Post, November 12, 2016
9. “A series of strategic mistakes likely sealed
Clinton’s fate”, Abby Phillip, John Wagner, Anne Gearan, Washington Post,
November 12, 2016
10. “Obama Lobbies against Obliteration
by Trump”, Maureen Dowd, New York Times, November 12, 2016
11. “Will
Trump Strike a Grand Bargain With China”, Melissa Chan, Zha Dạojiong,
Andrew Nathan, David Schlesinger, Paul Haenle, Foreign Policy, November 14,
2014
13. “China’s
Great Leap Backward”, James Fallows, Atlantic, December 2016
NQD.
16/11/2016
Tác giả gửi co viet-studies ngày
16-11-16
No comments:
Post a Comment