10-12-2012
Bất kỳ xã hội nào được quản trị bằng nguyên tắc thượng tôn pháp
luật (rule of law) cũng đòi hỏi phải có sự thừa nhận tính chất tối cao của pháp
luật và đòi hỏi một nhận thức rằng tất cả mọi cá nhân đều bình đẳng trước pháp
luật. Các nhận thức này không chỉ có nghĩa là bản thân pháp luật phải tuân thủ
nguyên tắc tối cao nhằm bảo vệ nhân quyền mà còn có nghĩa rằng chính bản thân
các cơ quan, tổ chức và nhân viên của nhà nước, chính phủ cũng phải bị ràng
buộc trách nhiệm trước pháp luật. Chỉ như thế, nhân quyền mới có thể được bảo
vệ một cách hợp pháp và các biện pháp sửa chữa các xâm hại nhân quyền mới có
thể tồn tại và công hiệu.
Thiếu vắng thượng tôn pháp luật, người dân sẽ thường xuyên phải
sống trong sự bấp bênh, sợ hãi do thiếu một an ninh tối thiểu cho cuộc sống
bình thường.
Hệ thống đảm bảo công lý trong một xã hội chính là yếu tố quyết
định cho sự hiện diện và hiệu lực của thượng tôn pháp luật. Hệ thống đó bao gồm
ba bộ phận (thiết chế): cảnh sát (police), kiểm sát (công tố, prosecution) và
các cơ chế, chức năng tư pháp (judiciary) .
Sự vận hành của các chức năng đó sẽ ảnh hưởng tới sự đáp ứng của hệ
thống bảo vệ công lý trước nhu cầu của xã hội. Nếu hệ thống đó có khả năng đáp
ứng một cách thỏa đáng thì nguyên tắc thượng tôn pháp luật trong xã hội đó đã
được thực thi hiệu quả.
Có thể nói thượng tôn pháp luật và nhân quyền là hai mặt của một
đồng xu. Nếu thượng tôn pháp luật được bảo đảm thì nhân quyền được bảo vệ.
Ngược lại, khi nhân quyền thiếu hụt hay bị chà đạp thì tức là thượng tôn pháp
luật đã bị lơ là hoặc bị gạt bỏ. Nói cách khác, nếu cổ xúy nhân quyền hay cam
kết nhân quyền mà không thực thi tinh thần thượng tôn pháp luật thì đó chỉ là
những cổ xúy suông hoặc chỉ là những cam kết dối trá, lừa bịp. Vì vậy, cuộc đấu
tranh để giành lấy nhân quyền không thể tách rời cuộc đấu tranh xây dựng một xã
hội tôn trọng và thực thi thượng tôn pháp luật. Tinh thần này cũng được thể
hiện qua phát biểu của ông Tổng thư ký Liên hợp quốc, Kofi Annan, vào ngày
21/09/2004:
“Chúng ta phải bắt đầu từ một nguyên tắc nền tảng rằng không có
ai ở trên pháp luật và không có ai không được pháp luật bảo vệ. Tất cả mọi quốc
gia đã tuyên bố thực thi thượng tôn pháp luật ở trong nước thì buộc phải tôn
trọng nguyên tắc này ở ngoài nước và mọi quốc gia đã khẳng định thực thi ở
ngoài nước thì buộc phải tuân thủ ở trong nước. Đúng vậy, thượng tôn pháp luật
phải bắt đầu ngay từ mỗi quốc gia.”
Vai trò của cảnh sát
Nhân quyền chỉ có thể được bảo vệ khi thượng tôn pháp luật được
thực thi thường trực và phổ biến, do đó luôn có một liên hệ khăng khít giữa
thái độ của lực lượng cảnh sát với tình trạng vi phạm nhân quyền trong một xã
hội. Nếu cảnh sát từ chối ghi nhận, lập hồ sơ về các khiếu nại, phàn nàn về hối
lộ, sách nhiễu, nếu cảnh sát lại tạo ra các cáo buộc vu khống cho người khác
hoặc nếu cảnh sát lại đe dọa tính mạng, tự do của những người muốn đấu tranh vì
công lý thì tức là cảnh sát không chỉ đang xâm hại các nhân quyền của công dân
mà còn đang biến cả hệ thống bảo vệ công lý thành một hệ thống lừa dối, vi phạm
nhân quyền.
Bổn phận hàng đầu của cảnh sát phải là ngăn chặn, điều tra tội
ác và bảo vệ các quyền của công dân trong sự tuân thủ nghiêm ngặt đúng theo
pháp luật. Việc không thực hiện các bổn phận này chính là một nguyên nhân lớn
của các vi phạm nhân quyền và chính là một tội ác.
Bắt giữ, giam cầm trái phép và tra tấn người dân là những biểu
hiện thường thấy của vi phạm nhân quyền trong giới cảnh sát. Ngoài ra, giới
cảnh sát còn vi phạm nhân quyền bằng cách không tuân thủ qui trình pháp lý, cố
ý làm sai lệch hồ sơ để che giấu tội phạm của chính bản thân hoặc của các thân
hữu, kẻ mua chuộc. Biết và hiểu được các vi phạm nhân quyền thường có của giới
cảnh sát cũng tức là để người dân hoặc chính giới cảnh sát có thể phòng ngừa,
đấu tranh hữu hiệu chống lại các vi phạm nhân quyền của giới cảnh sát.
Một trong những bước đầu tiên và dễ dàng nhất để dân chúng đấu
tranh với các vi phạm nhân quyền của giới cảnh sát là thu thập dữ liệu, lập hồ
sơ một cách đầy đủ và hệ thống về các vụ việc lạm dụng, xâm phạm quyền công dân
của giới cảnh sát và công khai các dữ liệu đó cho công luận biết. Cho dù việc
lập dữ liệu, hồ sơ hệ thống, công khai không thể có hiệu quả ngay trong việc
ngăn chặn, trừng phạt các xâm phạm nhân quyền của giới cảnh sát nhưng nó có tác
dụng rất tốt trong việc cảnh báo các nhân viên cảnh sát và người thân của họ về
những hành vi gây tội ác đối với con người đồng thời sẽ có tác dụng lâu dài
trong việc huy động sự đoàn kết, ủng hộ của xã hội trong cuộc đấu tranh chung
chống lại các vi phạm nhân quyền.
Vai trò của kiểm sát
Cơ quan kiểm sát là cơ quan có trách nhiệm đảm bảo mọi pháp luật
phải được thực thi một cách đúng đắn và đầy đủ. Khi có bất cứ điều luật nào bị
xâm phạm hoặc có bất kỳ tội ác nào xảy ra, kiểm sát phải đảm bảo qui trình điều
tra, tìm hiểu được diễn ra theo đúng các trình tự do pháp luật qui định và đảm
bảo cuối cùng công lý phải được thực hiện. Vai trò của cơ quan kiểm sát đặc
biệt quan trọng khi pháp luật bị xâm hại bởi chính các nhân viên thực thi pháp
luật, các viên chức chính phủ - những người được giao nhiệm vụ bảo vệ các quyền
công dân.
Do đó, để cơ quan kiểm sát có thể đảm bảo cho pháp luật luôn
được tuân thủ, cơ quan này buộc phải là một thiết chế độc lập, đặc biệt không
được liên đới, chịu điều khiển hay bị ràng buộc với các tổ chức chính trị, cơ
quan nhà nước hay các cơ quan tố tụng khác.
Các kiểm sát viên (công tố viên) bắt buộc phải độc lập - không
chịu sự điều khiển hay ảnh hưởng của bất kỳ một đảng phái hay tổ chức xã hội
nào - và phải không thiên vị (trung lập) – không được là thành viên của bất kỳ
đảng phái hay nhóm, tổ chức xã hội nào và chỉ phán xét dựa theo pháp luật và
lương tâm. Tính chất độc lập và không thiên vị (trung lập) của họ đặc biệt quan
trọng và cần thiết trong những vụ việc xâm phạm pháp luật do lực lượng thực thi
pháp luật hay các viên chức chính phủ gây ra. Khi kiểm sát viên (công tố viên)
không còn giữ được tính chất độc lập và không thiên vị (trung lập), điều đó
đồng nghĩa với việc họ sẽ là những người có khả năng rất lớn trong việc lạm
dụng, phá hoại pháp luật.
Điều tra tội phạm và thu thập chứng cứ là những chức năng tối
quan trọng để có thể truy tố được thủ phạm. Vì vậy, cơ quan kiểm sát không chỉ
phải độc lập mà còn phải có trách nhiệm và đủ khả năng giám sát nghiêm ngặt quá
trình điều tra một vụ việc – thường, trước tiên, do cảnh sát tiến hành.
Vì cảnh sát thường là lực lượng điều tra trước tiên, một chức
năng quan trọng khác của kiểm sát là phải đảm bảo nếu có sự đe dọa chống lại
nạn nhân và người làm chứng thì những kẻ đe dọa phải bị trừng phạt.
Chỉ cần nhìn vào mức độ độc lập và khả năng, trách nhiệm của một
cơ quan kiểm sát có thể khẳng định được mức độ tôn trọng, tuân thủ nguyên tắc
thượng tôn pháp luật của một thể chế chính trị.
Vai trò của tư pháp
Hệ thống tư pháp là nơi cuối cùng công dân có thể tìm đến để kêu
cứu công lý, đặc biệt trong trường hợp các cơ quan hay nhân viên nhà nước vi
phạm quyền của họ. Vì vậy, nếu một hệ thống tư pháp không quan tâm tới nhân
quyền và/hoặc tham gia vào việc lạm dụng quyền lực thì đó là một trở ngại hết
sức nghiêm trọng đối với việc thực thi nhân quyền trong một xã hội.
Do đó, hệ thống tư pháp cũng cần phải độc lập. Tính chất độc lập
của hệ thống tư pháp bắt nguồn từ triết lý phân chia quyền lực (separation of
powers): tam quyền phân lập giữa ba nhánh quyền lực cơ bản của một nhà nước
(hành pháp, lập pháp và tư pháp). Ba quyền lực đó phải được tách rời theo nghĩa
không được để cho một lực lượng duy nhất nào khống chế, chỉ đạo hay ảnh hưởng
trong quá trình thiết lập quyền lực và thực thi quyền lực, cũng như không được
để ba quyền lực đó câu kết với nhau trong việc ra quyết định. Nguyên tắc này
cho phép tạo ra một hệ thống (cơ chế) có tính chất “kiểm soát và cân bằng”
(checks and balances) thường trực và tự động để ngăn chặn, giảm thiểu mọi lạm
dụng quyền lực rất có thể và rất thường xảy ra đối với các cá nhân và các cơ
quan nắm quyền lực công.
Sự phân quyền và tính chất độc lập đó là nền tảng cơ bản tối
thiểu để có một hệ thống tư pháp hữu hiệu trong việc duy trì và bảo vệ thượng
tôn pháp luật và nhân quyền. Không có thượng tôn pháp luật sẽ không có thực thi
nhân quyền.
Trong bất cứ xã hội hiện đại nào, vai trò của hệ thống tư pháp
cũng là việc bảo vệ nhân quyền bằng cách đảm bảo cho mọi vụ việc tố tụng được
diễn ra đúng qui trình pháp luật (due process) và đạt được các giải pháp sửa
chữa các vi phạm pháp luật, các vi phạm nhân quyền một cách kịp thời và hiệu
quả. Vai trò này chỉ có thể được thực hiện bằng sự vận hành hoàn toàn độc lập
của hệ thống tư pháp, với các quyết định chỉ dựa trên hai trụ cột: các nguyên
tắc pháp luật và sự phán xét duy lý không thiên vị.
Tính chất độc lập hệ trọng của tư pháp đòi hỏi hệ thống này phải
có khả năng hoạt động thoát khỏi mọi ảnh hưởng của chính phủ hoặc các cơ quan
khác thuộc hệ thống quyền lực công. Đòi hỏi này thường cần phải được minh định
rõ ràng trong hiến pháp hoặc trong các văn bản pháp luật khác.
Đồng thời với tính chất độc lập của toàn hệ thống, các thẩm phán
cũng phải được đảm bảo khả năng độc lập trong khi thực thi trách vụ. Hai tính
chất độc lập này có mối quan hệ gắn chặt gần như đồng thuận với nhau. Nếu hệ
thống tư pháp không độc lập thì rất ít cơ may để có các thẩm phán hoạt động độc
lập.
Cả hai tính chất độc lập vừa kể nhằm tạo cho và đòi hỏi các thẩm
phán một khả năng đảm bảo các thủ tục tư pháp luôn được thực thi một cách công
bằng và quyền lợi của tất cả các bên liên quan luôn được xem xét và tôn trọng
như nhau.
Cả hai tính chất độc lập nói trên cũng nhằm bảo đảm để hệ thống
tư pháp luôn bị buộc trách nhiệm trước dân chúng. Điều này hết sức hệ trọng đối
với các thành viên cao cấp của hệ thống tư pháp như chánh án tối cao hoặc những
chánh án của các tòa án cao nhất của một vùng.
Cách thức bổ nhiệm hay kỷ luật các nhân viên của hệ thống tư
pháp cũng có ảnh hưởng hết sức hệ trọng tới phẩm chất của hệ thống tư pháp.
Việc bổ nhiệm, đề bạt, bãi nhiệm hay kỷ luật các thẩm phán chỉ được dựa trên ba
(03) yếu tố: phẩm chất nghề nghiệp, uy tín và liêm chính cá nhân. Ngoài ra
không được dựa vào bất cứ yếu tố, ảnh hưởng nào khác để đánh giá phẩm chất các
thẩm phán, các nhân viên tư pháp. Những cơ sở đó cũng phải được áp dụng y hệt
trong việc cung cấp phương tiện, điều kiện làm việc (vật chất, tài chính, tinh
thần) và đảm bảo ổn định chức vụ cho các nhân viên tư pháp. Chỉ khi đó các nhân
viên tư pháp, các thẩm phán mới có thể yên tâm thực thi trách vụ, phán xét công
lý chỉ dựa vào pháp luật và lý trí cùng lương tâm không thiên vị.
Một khác biệt cơ bản trong các thể chế chính trị trên thế giới hiện nay không phải ở vấn đề có hay không có sự hiện diện của hệ thống tư pháp mà là ở mức độ và việc có hay không có tính chất độc lập của hệ thống hết sức hệ trọng này.
Một khác biệt cơ bản trong các thể chế chính trị trên thế giới hiện nay không phải ở vấn đề có hay không có sự hiện diện của hệ thống tư pháp mà là ở mức độ và việc có hay không có tính chất độc lập của hệ thống hết sức hệ trọng này.
Cam kết
Vào ngày 10/12/1948 loài người lần đầu tiên đã có một tuyên bố
chung về các quyền con người – nhân quyền – cơ bản. Đó là Tuyên ngôn toàn Thế giới về Nhân quyền của
Liên hợp quốc.
Ngày hôm nay, gần như tất cả các chính quyền trên thế giới đều
đã phải tự cam kết chấp thuận và thực thi Tuyên ngôn toàn Thế giới về Nhân
quyền. Không có một chính quyền nào phản đối việc thực thi nhân quyền.
Nhưng muốn có nhân quyền và muốn nhân quyền được thực thi, bảo
vệ thì không thể từ chối xây dựng một nhà nước có nền tảng thượng tôn pháp
luật. Muốn có thượng tôn pháp luật không thể từ chối việc chấp nhận một hệ
thống tư pháp, kiểm sát và cảnh sát phải độc lập tối thiểu với tất cả các đảng
chính trị, đặc biệt là đảng đang cầm quyền. Nếu
những qui luật tất yếu này không được chấp nhận thì tất cả mọi cam
kết rõ ràng nhất, hùng hồn nhất trong việc thực thi nhân quyền đều chỉ là những
ngôn từ mỵ dân, lừa dối.○
Rule
of law: đây là một thuật ngữ trong lĩnh vực pháp lý và quản lý nhà nước
theo cách dân chủ, có nguồn gốc từ phương Tây, đặc biệt trong các nước sử dụng
Anh ngữ. Thuật ngữ này nhằm nói đến một hệ thống nhiều ý niệm với tinh thần cốt
lõi là coi pháp luật là tối cao. Có nhiều cách dịch rule of law ra tiếng Việt.
Trong bài viết này chúng tôi chọn cách dịch là “thượng tôn pháp luật”.
Thực ra trong đa phần các cấu trúc tư pháp
(judiciary) của hệ thống nhà nước dân chủ đã bao gồm
cả chức năng “công tố” (kiểm sát). Ở đây chúng
tôi muốn tách rõ hai bộ phận “công
tố” (kiểm sát) và “tư pháp” ra một cách riêng rẽ để cho dễ hiểu hơn
đối với những độc giả chưa quen với các vấn đề tổ chức nhà nước hiện đại, nhất
là cách phân chia này lại dễ so sánh với hệ thống hiện tồn ở Việt Nam.
“We must start from the principle that no
one is above the law, and no one should be denied its protection. Every nation
that proclaims the rule of law at home must respect it abroad; and every nation
that insists on it abroad must enforce it at home. Yes, the rule of law starts
at home.” - New York,
21 September 2004 - Secretary-General's address to the General Assembly.
[iv] Tư pháp: ở đây chủ yếu nói đến các tòa
án và các thẩm phán cùng các nhân viên có chức năng tương đương.
No comments:
Post a Comment