Stephen
M. Walt - Foreign Policy
Biên
dịch: Nguyễn Huy Hoàng | Hiệu đính: Lê Hồng Hiệp
Posted
on 04/07/2016
Nguồn: Stephen M.
Walt, “The
Collapse of the Liberal World Order,” Foreign Policy,
26/06/2016.
Có
một thời gian – trong những năm 1990 – rất nhiều người khôn ngoan và nghiêm túc
tin rằng các trật tự chính trị tự do là làn sóng của tương lai và chắc chắn sẽ
bao trùm lên phần lớn địa cầu. Mỹ và các đồng minh dân chủ của nó đã đánh bại
chủ nghĩa phát xít và sau đó là chủ nghĩa cộng sản, được cho là đưa nhân loại đến
“điểm
tận cùng của lịch sử.” Liên minh châu Âu có vẻ là một thử nghiệm táo bạo về
chủ quyền chung, điều đã giúp chấm dứt chiến tranh tại phần lớn châu Âu. Quả thật,
nhiều người châu Âu tin rằng sự kết hợp độc đáo các thể chế dân chủ, hội nhập
thị trường, pháp quyền, và các đường biên giới mở của họ đã khiến “quyền lực
dân sự” của châu Âu trở thành đối trọng tương xứng, nếu không muốn nói là ưu việt
hơn, thứ “quyền lực cứng” thô của Mỹ. Về phần mình, Mỹ cam kết “mở rộng phạm vi
của chế độ dân chủ,” loại bỏ những kẻ chuyên quyền phiền phức, củng cố “nền hòa
bình nhờ dân chủ,” và từ đó mở ra một trật tự thế giới nhân từ và bền vững.
Như
bạn có thể nhận thấy, sự lạc quan cuồng nhiệt của những năm 1990 đã nhường đường
cho cảm giác bi quan ngày càng lớn – thậm chí sự báo động – về trật tự tự do hiện
tại. Roger Cohen của tờ The New York Times, một nhà tự do chủ nghĩa
sâu sắc và tận tâm, tin rằng “các lực lượng của sự tan rã đang trên đà tiến tới”
và “những nền tảng của thế giới hậu chiến… đang lung lay.” Một bản sách trắng của
Diễn đàn Kinh tế Thế giới hồi tháng 4 cảnh báo rằng trật tự thế giới tự do
“đang bị thách thức bởi nhiều thế lực – các chính phủ chuyên thế mạnh và các
phong trào bảo căn chủ nghĩa phản tự do.” Và trên tạp chí New York,
Andrew Sullivan cảnh báo rằng chính nước Mỹ cũng có thể bị đe dọa bởi vì nó đã
trở nên “quá dân chủ.”
Những
nỗi sợ như vậy là điều dễ hiểu. Ở Nga, Trung Quốc, Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập –
và thậm chí ở ngay tại Mỹ – người ta đang chứng kiến hoặc chủ nghĩa chuyên chế
hồi sinh hoặc một khát khao có một “nhà lãnh đạo mạnh mẽ” với những hành động
táo bạo để quét sạch những bất mãn hiện nay. Theo chuyên gia về dân chủ Larry
Diamond, “từ năm 2000 đến năm 2015, các nền dân chủ đã đổ vỡ tại 27 quốc gia,”
trong khi “nhiều chế độ chuyên chế hiện tại đã trở nên ít cởi mở, thiếu minh bạch,
và ít đáp ứng các công dân của họ hơn.” Vương quốc Anh đã bỏ phiếu rời EU; Ba
Lan, Hungary, và Israel đang đi theo các phương hướng phi tự do; và một trong
hai đảng chính trị lớn của Mỹ sắp đề cử một ứng cử viên tổng thống công khai miệt
thị sự khoan dung vốn là trung tâm của một xã hội tự do, liên tục bày tỏ những
niềm tin phân biệt chủng tộc và những lý thuyết âm mưu vô căn cứ, và thậm chí
còn nghi ngờ ý tưởng về một nền tư pháp độc lập. Với những người trung thành với
những lý tưởng tự do cốt lõi, đây không phải là khoảng thời gian hạnh phúc.
Có
thể tôi có quan điểm hiện thực chủ
nghĩa về chính trị quốc tế và chính sách đối ngoại, nhưng tôi không hề
có bất cứ niềm vui nào trước những diễn biến ấy. Như Robert Gilpin, “nếu bị ép
buộc thì tôi sẽ mô tả mình là một nhà tự do chủ nghĩa trong một thế giới hiện
thực chủ nghĩa,” tức là tôi đánh giá cao những phẩm chất của một xã hội tự do,
biết ơn vì được sống trong một xã hội như thế, và cho rằng thế giới trên thực tế
sẽ là một nơi tốt hơn nếu các thể chế và các giá trị tự do được áp dụng rộng
rãi hơn – thậm chí phổ quát. (Tôi nghi ngờ sâu sắc về khả năng tăng tốc tiến
trình ấy của chúng ta, đặc biệt là bằng lực lượng quân sự, nhưng đó là một vấn
đề khác.) Do đó mọi chuyện sẽ hoàn toàn tốt đẹp với tôi nếu những hy vọng trước
đây của các nhà tự do chủ nghĩa đã trở thành hiện thực. Nhưng chúng chưa hề, và
điều quan trọng là phải xem xét tại sao.
Vấn
đề đầu tiên là các nhà bảo vệ chủ nghĩa tự do đã
quá đề cao sản phẩm của họ. Chúng ta được bảo rằng nếu các nhà độc tài tiếp tục
ngã ngựa và nhiều nhà nước tổ chức các cuộc bầu cử tự do, bảo vệ tự do ngôn luận,
thực thi pháp quyền, chấp nhận các thị trường cạnh tranh, và tham gia EU và/hoặc
NATO, thì một “vùng hòa bình” rộng lớn sẽ được tạo ra, thịnh vượng sẽ lan rộng,
và bất kỳ bất đồng chính trị kéo dài nào cũng sẽ dễ dàng được giải quyết trong
khuôn khổ của một trật tự tự do.
Khi
mọi chuyện không diễn ra suôn sẻ như thế, và khi một số nhóm trong các xã hội tự
do ấy trên thực tế lại bị tổn hại trước những diễn tiến này, một mức độ phản ứng
nhất định là không thể tránh khỏi. Thậm chí giới tinh hoa ở nhiều nước tự do
còn mắc một số sai lầm nghiêm trọng, bao gồm việc tạo ra đồng euro, xâm lược
Iraq, nỗ lực sai lầm trong việc kiến thiết đất nước ở Afghanistan, và cuộc khủng
hoảng tài chính năm 2008. Chúng cùng những sai lầm khác đã góp phần làm suy yếu
tính chính danh của trật tự hậu Chiến tranh Lạnh, mở cửa cho các thế lực phi tự
do, và khiến một số nhóm xã hội dễ bị những lời kêu gọi của chủ nghĩa bản địa
“tấn công”.
Những
nỗ lực truyền bá một trật tự thế giới tự do cũng phải đối mặt với sự phản đối
như được dự đoán từ các nhà lãnh đạo và các nhóm người bị đe dọa trực tiếp bởi
những nỗ lực của chúng ta. Ví dụ, khó mà ngạc nhiên được khi Iran và Syria đã
làm mọi thứ có thể để ngăn chặn những nỗ lực của Mỹ ở Iraq, bởi chính quyền
George W. Bush đã nêu rõ những chế độ ấy cũng nằm trong danh sách tấn công của
họ. Tương tự, tại sao các nhà lãnh đạo Trung Quốc và Nga cho rằng những nỗ lực
truyền bá các giá trị “tự do” của phương Tây là mối đe dọa, hay tại sao họ đã
thực hiện nhiều bước khác nhau để ngăn chặn chúng, có khó hiểu hay không?
Các
nhà tự do chủ nghĩa cũng quên rằng các xã hội tự do thành công đòi hỏi không chỉ
các thể chế dân chủ hình thức. Chúng cũng phụ thuộc vào một cam kết sâu rộng với
các giá trị nền tảng của một xã hội tự do, đáng chú ý nhất là sự khoan dung.
Tuy nhiên, như những sự kiện ở Iraq, Afghanistan, và một số nơi khác đã chứng
minh, viết một bản hiến pháp, thành lập các đảng chính trị, và tổ chức các cuộc
bầu cử “tự do và công bằng” sẽ không tạo ra một trật tự tự do đích thực trừ khi
cá nhân và các nhóm trong xã hội cũng theo đuổi các quy chuẩn tự do chủ chốt. Dạng
cam kết văn hóa và chuẩn tắc này không thể được xây dựng qua một đêm hay áp đặt
từ bên ngoài, và chắc chắn không phải bằng những máy bay không người lái, các lực
lượng đặc nhiệm, và những công cụ bạo lực khác.
Một
điều rất rõ ràng khác là các nhà tự do chủ nghĩa hậu Chiến tranh lạnh đã đánh
giá thấp vai trò của chủ nghĩa dân tộc và các hình thức bản sắc địa phương
khác, bao gồm chủ nghĩa bè phái, sắc tộc, các liên kết bộ lạc, v.v… Họ cho rằng
những niềm tin nguyên thủy như vậy sẽ chết dần, bị giới hạn trong các biểu đạt
phi chính trị, văn hóa, hoặc được cân bằng và quản lý một cách khéo léo trong
các thể chế chính trị được thiết kế tốt.
Nhưng
hóa ra nhiều người ở nhiều nơi vẫn quan tâm đến bản sắc dân tộc, thù hằn lịch sử,
biểu tượng lãnh thổ, và các giá trị văn hóa truyền thống nhiều hơn quan tâm đến
“tự do” như định nghĩa của các nhà tự do chủ nghĩa. Và nếu Brexit có nói với
chúng ta điều gì, thì đó là một số cử tri (đa phần là người lớn tuổi) dễ dàng
lay động trước những sức hút như vậy hơn là trước những cân nhắc mang tính duy
lý kinh tế thuần túy (ít nhất là cho đến khi họ cảm nhận được những hệ quả).
Chúng ta có thể cho rằng những giá trị tự do của mình có giá trị phổ quát,
nhưng đôi lúc những giá trị khác sẽ đánh bại chúng. Những tình cảm truyền thống
như vậy sẽ xuất hiện đặc biệt lớn khi sự thay đổi xã hội diễn ra nhanh chóng và
khó đoán, và nhất là khi các xã hội từng thuần nhất buộc phải thu nạp và đồng
hóa những người có nền tảng khác và phải làm điều đó trong thời gian ngắn. Các
nhà tự do chủ nghĩa có thể nói tất cả những gì họ muốn về tầm quan trọng của sự
khoan dung và những phẩm chất của chủ nghĩa đa văn hóa (và tôi đồng tình với họ),
nhưng thực tế là pha trộn các nền văn hóa trong một chính thể duy nhất chưa bao
giờ là trơn tru hay đơn giản. Những căng thẳng kéo theo sẽ có lợi cho các nhà
lãnh đạo dân túy hứa hẹn bảo vệ các giá trị “truyền thống” (hoặc “làm đất nước
vĩ đại trở lại.”) Hoài niệm không còn như trước đây, nhưng vẫn có thể là một ẩn
dụ chính trị đáng gờm.
Quan
trọng nhất, các xã hội tự do ngày nay gặp rắc rối là do chúng dễ bị tổn thương
khi bị tấn công bởi các nhóm hoặc cá nhân đang lợi dụng chính những tự do vốn
là nền tảng của các xã hội tự do. Như Donald Trump đã chứng tỏ cả năm nay (và
như Jean-Marie Le Pen, Recep Erdogan, Geert Wilders, và những “con buôn chính
trị” khác thể hiện trong quá khứ), các nhà lãnh đạo hoặc các phong trào mà sự
cam kết với các nguyên tắc tự do của họ hời hợt đều có thể lợi dụng các nguyên
tắc của xã hội mở và sử dụng chúng để tập hợp một đám đông ủng hộ. Và không gì
trong một trật tự dân chủ có thể đảm bảo những nỗ lực như vậy sẽ luôn thất bại.
Trong
thâm tâm, tôi cho rằng điều này giải thích tại sao rất nhiều người ở Mỹ và ở
châu Âu đang tuyệt vọng muốn Chú Sam tiếp tục can dự đầy đủ vào châu Âu. Đó
không hẳn là vì nỗi sợ về một nước Nga đang suy thoái nhưng vẫn quyết đoán; mà
là nỗi sợ của họ về chính châu Âu. Các nhà tự do chủ nghĩa muốn châu Âu tiếp tục
hòa bình, khoan dung, dân chủ, và nằm trong khuôn khổ EU, và họ muốn kéo các nước
như Gruzia hay Ukraina rốt cuộc sẽ can dự sâu hơn vào vòng tròn dân chủ của
châu Âu. Nhưng trong thâm tâm, họ không tin người châu Âu có thể quản lý tình
hình này, và họ sợ rằng tất cả sẽ suy thoái nếu cái “núm vú giả của Mỹ” bị cắt
bỏ. Bất chấp tất cả những phẩm chất giả định của chủ nghĩa tự do, rốt cuộc những
người bảo vệ nó không thể rũ bỏ mối nghi ngờ rằng phiên bản chủ nghĩa tự do
châu Âu quá mong manh đến mức nó cần sự hỗ trợ từ Mỹ. Ai mà biết được? Có thể họ
đúng. Nhưng trừ khi bạn nghĩ rằng Mỹ có nguồn lực vô hạn và sự sẵn lòng vô bờ bến
để trợ cấp cho việc phòng thủ các nước giàu khác, thì vấn đề là: những ưu tiên
toàn cầu nào khác là thứ mà các nhà tự do chủ nghĩa sẵn sàng hy sinh để bảo vệ
những gì còn lại của trật tự châu Âu?
------------------
Stephen
M. Walt là Giáo sư ngành Quan hệ Quốc tế tại Trường Quản trị Kennedy thuộc Đại
học Harvard.
Xem
thêm:
Nguồn:
Roger Cohen, “The Death of Liberalism”, The New York Times, 14/04/2016.
Biên
dịch: Lê Hoàng Giang
Chủ
nghĩa tự do đã chết. Hay ít nhất thì cũng đang bị tròng dây vào cổ. Mặc dù đã đứng
trên đỉnh vinh quang từ cách đây một phần tư thế kỉ, khi nền dân chủ tự do dường
như đã chiến thắng dứt khoát trước những xứ thiên đường độc tài đẫm máu, song
giờ đây chủ nghĩa tự do đang bị tấn công từ cả bên trong lẫn bên ngoài.
No comments:
Post a Comment