Minxin
Pei
Trần
Ngọc Cư dịch
21/03/2014
Minxin Pin điểm sách Debating China: The U.S.-
China Relationship in Ten Conversations (Tranh luận về Trung Quốc: Quan hệ
Mỹ-Trung trong mười cuộc đối thoại). Do Nina Hachigian biên tập. Oxford
University Press, 2014, dày 272 trang. Giá 21,95 USD.
Một trong những phát biểu rập khuôn rõ nét nhất
trong chính trị quốc tế hiện nay là: Mỹ và Trung Quốc có quan hệ song phương
quan trọng nhất trên thế giới. Điều không rõ nét cho lắm là bản chất của mối
quan hệ đó. Mãi cho đến gần đây, hầu hết các nhà quan sát đã sẵn sàng chấp nhận
một cách mô tả dù chính xác nhưng thiếu chải chuốt là: hai nước này không là
bạn mà cũng chẳng phải là thù.
Thoạt nhìn, cách gọi tên này có vẻ hợp lý. Mỹ và
Trung Quốc rõ ràng không phải là đồng minh. Hai nước không chia sẻ các lợi ích
an ninh hoặc các giá trị chính trị to lớn để gạt qua một bên các vấn đề khác.
Quan niệm về trật tự thế giới của hai nước lại xung khắc nhau từ cơ bản. Trong
khi Bắc Kinh đang hướng tới một thế giới đa cực hậu-Hoa Kỳ [a post-American,
multipolar world], Washington lại ra sức duy trì cái trật tự phóng khoáng [the
liberal order] do Mỹ lãnh đạo ngay cả khi quyền lực tương đối của mình đang suy
giảm. Đồng thời, nhiều vấn đề tại Đông Á, như những căng thẳng về Đài Loan và
những tranh chấp giữa Bắc Kinh và Tokyo, đang khiến cho lợi ích của Mỹ và Trung
Quốc va chạm trực tiếp hơn. Nhưng hai nước vẫn không thực sự coi nhau là thù
địch. Hai nước không coi nhau là mối đe dọa ý thức hệ và an ninh khó nguôi
ngoai. Và sự thể hai nền kinh tế quyện chặt vào nhau khiến cả hai nước có quyết
tâm tránh xung đột cho bằng được.
Nhưng thế giới đã thay đổi sâu sắc kể từ khi nhãn
hiệu “không phải bạn mà cũng chẳng phải thù” được lần đầu dán lên quan hệ
Mỹ-Trung cách đây hai thập niên. Sự bành trướng quyền lực khác thường của Trung
Quốc và cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu tàn phá các nền kinh tế của Mỹ và
châu Âu đã tăng cường cái ý thức cho rằng phương Tây đang trên đà xuống dốc và
phần còn lại của thế giới đang trỗi dậy. Khoảng cách quyền lực giữa Mỹ và Trung
Quốc, vốn đã rút ngắn trước cuộc khủng hoảng tài chính, lại được thu hẹp hơn
nữa kể từ đó đến nay. Năm 2007, kinh tế Hoa Kỳ lớn gấp bốn lần kinh tế Trung
Quốc; vào năm 2012, nó chỉ còn lớn gấp đôi.
Bất cứ một chuyển biến đáng kể nào trong cán cân
quyền lực giữa hai quốc gia chắc chắn sẽ thay đổi thái độ và lối ứng xử đối với
nhau. Vì thế, ta không nên ngạc nhiên khi có thêm nhiều căng thẳng gần đây
trong quan hệ Mỹ-Trung. Kể từ năm 2010, Trung Quốc đã theo đuổi một chính sách
đối ngoại quyết đoán hơn, bằng cách đưa ra những lập trường cứng rắn trong các
tranh chấp lãnh thổ và lãnh hải với các nước láng giềng. Chương trình hiện đại
hóa quân đội nhanh chóng và các cuộc tấn công mạng của Trung Quốc đã làm cho
người Mỹ và đồng minh của họ tại Đông Á lo lắng. Và Bắc Kinh đã coi cách đáp
trả của Washington trước sự cứng rắn gần đây của mình – bằng cái gọi là chiến
lược xoay trục hướng về châu Á – như một âm mưu không mấy che đậy của Mỹ nhằm
ngăn chặn sự trỗi dậy của quyền lực Trung Quốc.
Giữ được một sự nắm bắt hợp lý về quan hệ Mỹ-Trung
vốn thường xuyên thay đổi đủ là chuyện khó, và hiểu được những bất đồng sâu sắc
giữa hai nước trên nhiều vấn đề hệ trọng trong việc gìn giữ các quan hệ bình ổn
giữ hai nước lại là một thách thức còn khó khăn hơn. Một tuyển tập mới xuất
hiện, gồm những tiểu luận được nhà nghiên cứu chính trị Nina Hachigian biên
tập, cố gắng thực hiện cả hai nhiệm vụ này. Sáng kiến nằm đằng sau cuốn Debating
China: The US-China Relationship in Ten Conversations (Tranh luận về Trung
Quốc: Quan hệ Mỹ-Trung trong mười cuộc đối thoại) là giản dị nhưng khôn khéo:
cứ mỗi một trong mười cuộc đối thoại, có một chuyên gia Mỹ hàng đầu về châu Á
được sắp xếp để tranh luận với một chuyên gia Trung Quốc cùng tầm cỡ về một vấn
đề song phương chuyên biệt. Hachigian điều khiển loạt đối thoại này bằng cách
đưa ra những câu hỏi then chốt mà các tham dự viên phải quan tâm giải quyết;
các tranh luận viên trao đổi ý kiến và rồi, trong vòng thứ hai, tập trung vào
những bất đồng của họ. Kết quả là một cuốn sách tóm tắt và khảo sát lập trường
của mỗi bên về mọi vấn đề từ nhân quyền đến thay đổi khí hậu. Nhìn chung, dự án
này làm sáng tỏ nhiều vấn đề nhưng cũng làm cho người đọc cảm thấy nao núng;
những người lạc quan về tương lai quan hệ Mỹ-Trung sẽ không thấy gì đáng phấn
khởi trên những trang sách này.
LỄ
NGHĨA VÀ SAI TRÁI
Trên một số vấn đề, các tranh luận viên Mỹ và Trung
Quốc chia sẻ khá nhiều quan điểm. Chẳng hạn, họ nhìn nhận rằng quan hệ Mỹ-Trung
đã trở nên tồi tệ vì thiếu tin cậy lẫn nhau, đặc biệt trong bối cảnh chủ nghĩa
dân tộc tại Trung Quốc đang trỗi dậy. Một điều đáng chú ý nữa là, ngay cả một
số học giả Trung Quốc cũng nhìn nhận rằng nhiều nguyên nhân xung đột mang tính
cơ cấu sẽ tồn tại bao lâu mà hệ thống chính trị nội bộ của Trung Quốc vẫn còn
giữ nguyên.
Nhưng những bất đồng sâu sắc, thậm chí rất cơ bản,
đã cộm lên trong những trao đổi về các vấn đề như tiến trình hiện đại hóa quân
đội của Trung Quốc, nhân quyền, Đài Loan, và an ninh khu vực. Những tranh luận
viên của hai nước đã nhìn những vấn đề này từ những góc nhìn xung khắc nhau và
đặt nghi vấn đối với những tiền đề cơ bản của nhau. Học giả Trung Quốc Zhou Qi
nhấn mạnh rằng Trung Quốc không đồng quan điểm với phương Tây về nhân quyền vì
trật tự Khổng giáo đặt cơ sở trên lễ nghĩa xã hội [societal rites] – “những qui
tắc ứng xử hợp với lễ nghĩa đã được định sẵn” – chứ không phải là những quyền
cơ bản của cá nhân. Andrew Nathan, một giáo sư của Columbia University, đã
thẳng thừng bác bỏ lập luận này; ông cho rằng quan điểm của Qi ngụ ý có một chủ
nghĩa biệt lệ Trung Quốc [a Chinese exeptionalism] cho phép Bắc Kinh khỏi tuân
theo các qui phạm phổ quát.
Rõ ràng là, cái phần tiết lộ nhiều nhất trong tuyển
tập này là cuộc đối thoại về tiến trình hiện đại hóa quân đội Trung Quốc giữa
hai học giả có quan điểm xung khắc không thể hòa giải được: Xu Hui, một giáo sư
mang quân hàm đại tá tại Đại học Quốc phòng Trung Quốc, và Christopher Twomey,
giáo sư tại Trường Hậu-tiến sĩ Hải quân Mỹ [the Naval Postgraduate School].
Trong hai thập niên qua, Quân đội Giải phóng Nhân dân đã phát triển một loạt
khả năng quân sự mới, gồm tàu ngầm tấn công không tiếng động, tên lửa hạt nhân
cơ động, và máy bay chiến đấu tiên tiến. Twomey chất vấn tại sao Trung Quốc cần
bành trướng sức mạnh quân sự nhiều như thế khi môi trường an ninh của mình đã
trở nên tốt hơn. Ngày nay, Trung Quốc không hề đối diện nguy cơ bị nước khác
xâm lấn đất đai, và không một nước láng giềng nào có sức mạnh ngang hàng với
Trung Quốc. Bằng một lô-gic tương tự, Xu đáp rằng lẽ ra Hoa Kỳ “phải từ bỏ cải
tổ quân đội từ lâu rồi” vì người Mỹ không những có ưu thế công nghệ quân sự
tuyệt đối mà cũng không gặp phải một nước láng giềng hùng mạnh nào đe dọa họ.
Các tranh luận viên không những bất đồng về triết lý:
trong một số trường hợp, họ chỉ thấy sự kiện dưới góc độ khác nhau mà thôi. Các
tham dự viên Trung Quốc thường xuyên bác bỏ thông tin hoặc lối lý giải lịch sử
của các học giả Mỹ, như khi Jia Qingguo, một giáo sư tại Đại học Bắc Kinh,
không đồng ý với Alan Romberg của Trung tâm Stimson về nghi vấn, liệu Đài Loan
có bao giờ đã là một phần lãnh thổ thực sự của Trung Quốc hay chưa. Về một số
vấn đề nhạy cảm nhất, gồm các yêu sách chủ quyền của Trung Quốc, các học giả
Trung Quốc có xu thế đi theo đường lối của Đảng Cộng sản, ít khi đưa ra nhận
định gì sâu sắc về các động lực thúc đẩy hành vi của Trung Quốc.
Một điều hữu ích được rút tỉa từ các cuộc trao đổi
này là, một số tranh cãi song phương có thể dễ được hòa giải hơn một số khác.
Nếu dùng tuyển tập này để phán đoán, chúng ta thấy rằng Washington và Bắc Kinh
chắc chắn có thể khắc phục những bất đồng về chính sách kinh tế, thay đổi khí
hậu, và các trách nhiệm toàn cầu không liên quan tới an ninh quốc phòng, vì
những vấn đề này ít bị nhiễm độc bởi sự nghi kỵ từ cơ bản và mỗi bên đều có lợi
ích riêng trong việc hợp tác. Nhưng cũng có một điều hiển nhiên đến độ nhức
nhối là, các bất đồng khác sâu sắc hơn sẽ đóng một vai trò quan trọng hơn trong
việc định đoạt bản chất của mối quan hệ song phương Mỹ-Trung – và những tranh
chấp này vẫn không được giải quyết trong một tương lai có thể thấy trước. Hoa
Kỳ và Trung Quốc phải gác qua một bên việc cố gắng giải quyết các xung đột liên
quan đến tiến trình hiện đại hóa quân đội Trung Quốc, an ninh Đông Á, Đài Loan,
và các giá trị chính trị và thay vào đó chỉ nên tìm cách chế ngự các xung đột
này là hơn.
Thật ra, giá trị đích thực của cuốn Debating
China chính là cái mức độ nó cho thấy quan hệ Mỹ-Trung đang đi theo một
chiều hướng ngày càng kèn cựa nhau hơn. Nếu cả hai nước vẫn tiếp tục đường lối
hiện nay, thì nhãn hiệu không-phải-thù-mà-cũng-không-phải-bạn trước đây sẽ
không còn thích hợp, và mối quan hệ song phương quan trọng nhất thế giới này sẽ
không còn được định nghĩa là một sự hợp tác; nó sẽ mang tính cách một sự kình địch
được chế ngự [managed rivalry].
KHÔNG
THỪA NHẬN CÁC GIẢ ĐỊNH CỦA NHAU
Người ta có thể tìm ra một cách lý giải cho xu thế
đáng lo ngại này trong các giả định, lập luận, và nguyên tắc mà các tham dự
viên Trung Quốc sử dụng trong việc hậu thuẫn cho lập trường của mình – và trong
các phản ứng của học giả Mỹ. Giả định cơ bản nhất nằm trong lập luận của các
học giả Trung Quốc là, sở dĩ Washington phải thay đổi chính sách của mình tại
châu Á là vì Trung Quốc đang trở nên hùng mạnh hơn. Nhiều tranh luận viên Trung
Quốc nhắc đến tiên đoán được trích dẫn rộng rãi của Quĩ Tiền tệ Quốc tế cho
rằng kích thước của nền kinh tế Trung Quốc có thể sẽ vượt qua kích thước của
nền kinh tế Hoa Kỳ vào khoảng giữa năm 2020 và năm 2025. Dựa vào sự tăng trưởng
ngoạn mục này, Wu Xinbo, một giáo sư tại Đại học Fudan [Phúc Đán], kêu gọi chấm
dứt cái “cơ cấu trong đó Mỹ có vị trí trung tâm từ thời Chiến tranh Lạnh” tại
Đông Á. Yuan Peng, một học giả Trung Quốc hàng đầu về chính sách đối ngoại Mỹ,
cho rằng vì sự trỗi dậy của các nước đang phát triển làm đảo lộn trật tự thế
giới hiện hữu, Trung Quốc phải nắm lấy cơ hội để “thay đổi những cơ chế quốc tế
không hợp lý… gồm các tổ chức, chế độ, và pháp luật quốc tế cũng như khu vực.”
Thật không đáng ngạc nhiên, những lập luận như thế
này về một sự chuyển đổi trong cán cân lực lượng và tính tất yếu về sự trỗi dậy
của Trung Quốc không thể thuyết phục các học giả Mỹ. Theo quan điểm của họ,
trật tự thế giới hiện hữu không những phục vụ lợi ích của Trung Quốc, mà lại
còn có khả năng đáp ứng vai trò và quyền lực ngày càng lớn mạnh của Trung Quốc.
Trong khi đó, một số học giả Mỹ cảnh giác rằng không có gì chắc chắn về tương
lai của Trung Quốc. Như nhà nghiên cứu chính trị Kenneth Lieberthal tranh luận,
sự phát triển kinh tế bền vững của Trung Quốc không được bảo đảm cho lắm, nếu
xét đến những hạn chế mà các vấn đề dân số và sự khan hiếm tài nguyên đang áp
đặt lên quốc gia này.
Một chủ đề khác nói lên sự xung khắc là, mỗi bên tin
rằng nhiều hành động và chính sách của bên kia thiếu tính chính đáng
[legitimacy]. Đối với các học giả Mỹ, tính quyết đoán trắng trợn trong các đòi
hỏi chủ quyền, viện trợ không ràng buộc đối với các nước đang phát triển giàu
tài nguyên, và chính sách mậu dịch hám lợi của Trung Quốc đang phá hoại trật tự
thế giới tự do [the liberal world order]. Nhưng chỉ trích này lại sặc mùi đạo
đức giả đối với các học giả Trung Quốc; họ vạch ra rằng các nước phương Tây, kể
cả Mỹ, cũng phạm những lỗi lầm này khi chúng bắt đầu trỗi dậy. Họ còn tranh
luận rằng thái độ quyết đoán mới đây của Trung Quốc là phù hợp với tư cách của
một đại cường. Ngoài ra, họ còn cho rằng, Mỹ bảo trợ cái trật tự toàn cầu hiện
nay không phải vì lòng vị tha mà vì lòng vị kỷ trắng trợn.
Điều được phơi bày trong cuốn Debating China
gây lo ngại nhiều nhất cho Washington là, các nỗ lực nhằm nhấn mạnh rằng Mỹ sẽ
không tìm cách ngăn chặn sự trỗi dậy của Trung Quốc đã rơi vào tai những người
điếc. Như các học giả Trung Quốc cho thấy, cả giới bình dân lẫn giới tinh hoa
Trung Quốc đều tin rằng Hoa Kỳ sẽ không bao giờ sẵn sàng từ bỏ vai trò bá quyền
toàn cầu của mình và cho phép Trung Quốc trở thành một đại cường đúng với vai
vế của nó. Wu thẳng thắn nói rằng “Trung Quốc không thích vai trò lãnh đạo tự
xưng của Hoa Kỳ… Bắc Kinh còn nghi ngờ rằng vai trò quân bình lực lượng trong
dự định của Washington chỉ nhằm vào việc chặn đứng một Trung Quốc đang trỗi
dậy, nhằm phá hoại các lợi ích quốc gia chính đáng của Trung Quốc tại [Đông
Á].” Các học giả Mỹ đã phản ứng lại tư duy này bằng một thái độ vừa khó tin vừa
bực bội. Họ không hiểu vì sao Bắc Kinh có thể lên án Washington cố gắng chặn
đứng sự trỗi dậy của Trung Quốc khi Hoa Kỳ đã mở cửa thị trường cho Trung Quốc,
đã huấn luyện hàng trăm ngàn sinh viên ưu tú của Trung Quốc tại các đại học Mỹ,
đã đầu tư hàng tỉ đôla trong công nghiệp chế tạo Trung Quốc và hậu thuẫn Bắc
Kinh gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới. Họ nhiều lần nhắc nhở các đồng
nghiệp Trung Quốc rằng tại Hoa Kỳ không có một hậu thuẫn chính lưu nào cho việc
ngăn chặn Trung Quốc. Nhưng các học giả Trung Quốc vẫn không chịu tin; họ coi
bất cứ một hậu thuẫn nào của Mỹ dành cho Trung Quốc là hoàn toàn vị kỷ.
SỰ
KHÓ XỬ CỦA NHÀ CHÍNH TRỊ THỰC TẾ
Trong suốt ba thập niên qua, chính sách Mỹ đối với
Trung Quốc đặt cơ sở trên hai giả định, một là chủ nghĩa thông thoáng
[liberalism] và cái kia là chủ nghĩa thực tiễn [realism]. Giả định đầu tiên,
đặt cơ sở trên chủ nghĩa thông thoáng, quan niệm rằng một khi Trung Quốc hội
nhập vào trật tự quốc tế hiện hữu thông qua mậu dịch và đầu tư, quốc gia này
thuần túy vì những lý do tự lợi chắc chắn sẽ chấp nhận trật tự này và góp phần
duy trì nó. Giả định thứ hai, đặt cơ sở trên chủ nghĩa thực tế, cho rằng Mỹ
phải duy trì các liên minh và sức mạnh quân sự có khả năng giúp mình chặn đứng
và, nếu cần, chống trả lại bất cứ hành động nào của Trung Quốc có thể đe dọa
phá hoại trật tự thế giới hiện hữu – Mỹ phải duy trì thái độ này cho đến khi
Trung Quốc trở thành một thành viên như thế (và thậm chí sau khi Trung Quốc đã
trở thành một đối tác có trách nhiệm).
Những tương tác đáng lo ngại được biểu hiện trong
cuốn Debating China khiến người ta nghiêng về quan điểm chính trị thực
tế. Cái giả định đặt cơ sở trên chủ nghĩa tự do dường như chỉ có giá trị khi
Trung Quốc còn tương đối yếu và thiếu khả năng để trực tiếp thách thức cái trật
tự do Mỹ lãnh đạo. Nhưng điều mà nhiều người theo chủ nghĩa tự do đã bỏ qua là
sự khứng chịu hiện nay của Trung Quốc đối với trật tự này sẽ không dẫn đến việc
chấp nhận nó. Căn cứ vào những xung khắc giữa các đặc tính nòng cốt của hệ
thống quốc tế hiện nay (tức, tính thông thoáng và cách ứng xử dựa vào luật lệ)
và các đặc tính nòng cốt của chế độ đối nội Trung Quốc (chính trị khép kín và
việc sử dụng quyền lực độc đoán), người ta không mấy tin tưởng giới chóp bu
Trung Quốc sẽ coi trật tự phương Tây là chính đáng, ngay cả khi họ nhìn nhận
tính thực dụng của trật tự này.
Do đó, đồng thời với việc Trung Quốc tiếp tục trở
nên giàu mạnh hơn nữa, nước này sẽ tìm cách hoặc thay đổi trật tự thế giới hiện
hữu hoặc, nếu một nỗ lực như thế tỏ ra quá rủi ro hay quá tốn kém, sẽ kiến tạo một
trật tự song hành phù hợp với sở thích mình hơn. Một trật tự như thế không nhất
thiết đối đầu với trật tự do Mỹ lãnh đạo, theo cung cách khối Sô-viết đã làm
trước đây, nhưng nó sẽ có những qui luật riêng, nhằm đẩy phương Tây ra ngoài,
và cho phép Trung Quốc giữ vai trò thống lĩnh. Thật vậy, các đầu tư của Bắc
Kinh trong Tổ chức Hợp tác Thượng Hải và ngân hàng phát triển BRICKS đã được
lên kế hoạch (một định chế tài chính hỗn hợp sẽ được thành lập bởi Brasil, Nga,
Ấn Độ, Trung Quốc, và Nam Phi) cho thấy rằng Trung Quốc đã khởi sự đi theo
đường lối này. Việc Trung Quốc lập khu nhận diện phòng không gây nhiều tranh
cãi tháng Mười Một vừa qua, chồng lấn lên các khu nhận diện phòng không của
Nhật Bản và Nam Hàn, đã nhanh chóng gia tăng nguy cơ xung đột với Hoa Kỳ và các
đồng minh của nước này. Và việc này đã chứng minh thêm cho lời cảnh báo của
những người theo chủ nghĩa thực tế khi họ tin rằng Trung Quốc sẽ không ngần
ngại thách thức trật tự thế giới phương Tây một khi nó có đủ khả năng làm như
thế.
Cách đáp trả hữu hiệu nhất đối với một hành vi như
thế sẽ là tiếp tục chính sách đề phòng chiến lược (policy of strategic hedging)
– một đường lối bổ túc cho chính sách hợp tác, bằng cách “củng cố quan hệ với
các đồng minh và đối tác trên biển và bằng cách đảm bảo rằng các quốc gia trong
khu vực không dễ bị quyền lực đang lớn mạnh của Trung Quốc dọa nạt” – như cách
giải thích của học giả Michael Greene thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và
Quốc tế. Chính sách đề phòng chiến lược sẽ có khả năng trấn an các nước láng
giềng của Trung Quốc và làm cho Bắc Kinh phải đắn đo nhiều lần về việc đẩy mạnh
lợi ích của mình bằng hành động o ép. Trong khi đó, chủ nghĩa thông thoáng
không đưa ra được một phương án thay thế khả thi nào cho chính sách này, nhất
là vào thời điểm các lãnh đạo hiện nay của Trung Quốc rất am tường về chính trị
thực tiễn và các chiến thuật quân bình lực lượng. Dĩ nhiên, một chính sách đề
phòng, như xoay trục hướng về châu Á, chỉ khẳng định thêm mối ngờ vực từ lâu
của Bắc Kinh, rằng luận điệu cổ vũ tự do của Washington chỉ là ngụy trang cho
một quyết tâm sắt đá nhằm duy trì vĩnh viễn vai trò bá quyền của Mỹ.
Nhưng đó là điều mà Hoa Kỳ phải sẵn sàng trả giá.
Cho đến nay, những nhà làm chính sách Mỹ đã dựa trên một đường lối có hai mũi,
đề phòng và hợp tác, dựa trên hai ý niệm, thực tế và phóng khoáng đối với Trung
Quốc. Nhưng một khi sức mạnh Trung Quốc vẫn tiếp tục gia tăng, việc duy trì một
thái độ quân bình như thế sẽ trở nên khó khăn hơn bao giờ cả.
M.
P.
Dịch giả gửi trực tiếp cho BVN.
Được đăng bởi bauxitevn vào lúc 03:11
No comments:
Post a Comment