Tư
duy trinh sát: Nhận ra mình sai là một điều tuyệt vời
BÙI
NGUYÊN SA - LUẬT KHOA
28/06/2022
https://www.luatkhoa.org/2022/06/tu-duy-trinh-sat-nhan-ra-minh-sai-la-mot-dieu-tuyet-voi/
Tư
duy không nhất thiết là một trận chiến.
Bìa sách: Kobo. Ảnh nền: Canva
“Chúng ta
đều biết rằng tư duy của con người đầy khuyết điểm, nhưng lại chẳng biết gì nhiều
về cách để sửa chữa.”
Adam
Grant, tác giả của nhiều cuốn sách bán chạy về tư duy, đã bình luận như vậy khi
nói về cuốn “The Scout Mindset” của Julia Galef. [1] Thật vậy, chúng ta
đã đi đến một mức độ đồng thuận tương đối cao rằng con người có rất nhiều lỗi
tư duy. Nhiều cuốn sách nổi tiếng đã chứng minh điều này, trong đó có
“Predictably Irrationality” (Phi lý trí) của Dan Ariely và “Thinking, Fast and
Slow” (Tư duy, nhanh và chậm) của Daniel Kahneman – người được trao Giải Nobel
Kinh tế năm 2002 (tên đầy đủ là Giải thưởng của Ngân hàng Thụy Điển cho khoa học
kinh tế để tưởng nhớ Nobel).
Việc chỉ
ra các lỗi
ngụy biện gần như đã trở thành thường thức. [2] Người ta chẳng cần phải
nghiên cứu tâm lý mới có thể nói rằng đây là ngụy biện tấn công cá nhân hay kia
là thiên kiến xác nhận. Nhưng việc ai cũng nhận ra các lỗi tư duy không tự dưng
dẫn đến chuyện chúng ta sẽ phán đoán tốt hơn. Tương tự, ai cũng hiểu rằng không
nên ngồi một chỗ suốt ngày, nhưng chỉ chuyện đó thôi không giúp ta tăng cường sức
khỏe. Thứ còn thiếu là bản thân việc tập thể dục.
Ở phương
diện tâm trí, tập thể dục không chỉ là thu nạp kiến thức, mà còn là tâm thế và
kỹ năng. Julia Galef, tác giả của “The Scout Mindset”, cho rằng vế sau quan trọng
hơn nhiều.
Năm 2009,
Galef bắt đầu hành trình cá nhân nhằm đi tìm lời giải cho câu hỏi vì sao một số
người có thể tư duy rất rành mạch trong khi người khác thì không. Mười hai năm
sau, cô cho ra đời một cuốn sách để công bố lời giải mình tìm được. Cô gọi đó
là “scout mindset” – tư duy kiểu trinh sát.
Hai tâm thế tư duy: Trinh sát và chiến binh
Galef chỉ
ra rằng con người thường có xu hướng lý luận sao cho phù hợp với động cơ của
mình (motivated reasoning). Các động cơ ngầm ẩn trong tiềm thức điều hướng cách
não bộ vận hành, khiến chúng ta chỉ thấy thứ mà mình muốn thấy, trong khi vẫn cứ
tưởng rằng mình đang tư duy hợp lý và khách quan.
Cụ thể,
khi cần chứng minh một điều gì đó có thể củng cố niềm tin hiện có, ta sẽ đặt
câu hỏi: Tôi có thể tin điều này không? (Can I believe it?)
Mặt khác,
khi điều ngược lại xuất hiện, ta sẽ đặt câu hỏi: Tôi có buộc phải tin điều này
không? (Must I believe it?)
Chẳng hạn,
nếu bạn có sẵn định kiến rằng chính phủ Việt Nam đang quản trị đất nước rất tồi,
những lời chỉ trích sẽ khiến bạn tin dễ dàng hơn nhiều so với những lời khen ngợi.
Bạn sẽ rất nhanh chóng đặt mình vào thế hoặc là bảo vệ, hoặc là đối đầu.
Lối suy
nghĩ này được Galef gọi tên là kiểu tư duy của chiến binh (soldier mindset).
Tâm thế này sẽ khiến chúng ta luôn đề phòng trước những bằng chứng có thể làm
lung lay niềm tin của bản thân. Nhiệm vụ của một chiến binh, hơn tất cả, là bảo
vệ những thành trì sẵn có.
Tác giả có
một quan sát rất thú vị rằng trong tiếng Anh, những từ vựng khi nói về tranh luận
hay phản biện mang đầy màu sắc chiến đấu. Một ví dụ khá tương tự ở Việt Nam là
khi thuyết trình luận văn tốt nghiệp, bạn gọi đó là “bảo vệ” (defend) luận văn,
hàm ý rằng hội đồng phản biện là bên tấn công. Sự phổ biến của những cách nói
này trong ngôn ngữ hàng ngày khiến chúng ta dễ thấy rằng khi tranh luận, nhiệm
vụ là phải thắng, chứ không phải là hiểu thêm về vấn đề.
Cuốn sách
giới thiệu và khuyến khích một lối tư duy khác: tư duy theo kiểu trinh sát.
Theo đó, trinh sát cũng có động cơ, nhưng nhiệm vụ của họ là vẽ được một tấm bản
đồ chiến lược. “Với trinh sát, không có dữ kiện nào là mối đe dọa với niềm tin
của bạn. Nếu như bạn nhận ra mình đã sai về điều gì đó, tuyệt – bạn đã cải thiện
được tấm bản đồ của mình, và điều này chỉ có thể có ích.” – Galef giải thích.
|
Chiến
binh (Soldier) |
Trinh
sát (Scout) |
|
Tư duy
là một trận đấu. |
Tư duy
giống như vẽ bản đồ. |
|
Quyết định
điều mình tin bằng việc đặt câu hỏi “Tôi có thể tin điều này?” hoặc “Tôi có
phải tin điều này?”, tùy theo động cơ. |
Quyết định
điều mình tin bằng việc đặt câu hỏi “Điều này có đúng không?”. |
|
Nhận ra
mình sai có nghĩa là bị đánh bại. |
Nhận ra
mình sai có nghĩa là điều chỉnh bản đồ. |
|
Tìm bằng
chứng để củng cố và bảo vệ niềm tin của bạn |
Tìm bằng
chứng để làm cho bản đồ chính xác hơn. |
|
Các khái
niệm liên quan: Tư duy theo động cơ, lý giải, chối bỏ, tự lừa dối, suy nghĩ
viển vông. |
Các khái
niệm liên quan: Lý luận hướng đến sự chính xác, truy tìm sự thật, khám phá,
khách quan, trung thực trong tư duy. |
So sánh
hai tâm thế tư duy. Dịch từ sách “The Scout Mindset”.
Cái bẫy danh tính
Julia
Galef viết về cách làm sao để nhìn mọi sự việc đúng như bản chất của chúng – một
chủ đề mà chúng ta thường tưởng rằng mình đã biết thừa. Nhưng càng đọc, tôi
càng nhận ra rằng đó cũng là một niềm tin mỏng manh mà ta không muốn ai chạm đến.
Tác giả thực hành đúng những gì mà cuốn sách khuyến khích: buộc người đọc đối mặt
với những ảo giác của họ về năng lực tư duy của bản thân.
Cuốn sách
dành ra một chương riêng để bàn về danh tính (identity), với quan điểm rằng đó
chính là thứ ngăn nhiều người nhìn thẳng vào sự thật. Galef phân tích rằng khi
ta định danh mình bằng một cách nào đó, ta sẽ có xu hướng bảo vệ những giá trị
đi kèm với chúng và coi nhóm có quan điểm đối nghịch là kẻ địch. Tâm thế này
ngăn cản chúng ta hiểu được quan điểm của phía bên kia, và vì vậy, không thể
thuyết phục được họ.
Những
người phản đối và ủng hộ quyền phá thai đối mặt với nhau trong một cuộc biểu
tình vào năm 2016 trước Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ. Ảnh: CNN.
Cuộc tranh
cãi về việc phá thai có lẽ là minh họa sống động nhất cho chuyện này. Nếu tự
xưng là người “pro-life”, bảo vệ sự sống, thì người lựa chọn phá thai sẽ hóa
thành kẻ giết người. Còn nếu xưng mình là người “pro-choice”, thì phe phản đối
phá thai chỉ có thể là những người không biết tôn trọng tự do cá nhân và cổ hủ
hết thuốc chữa. Một bài viết trên
Luật Khoa năm 2020 đã chỉ ra rằng trên thực tế, hai phe này đồng tình với nhau
nhiều hơn họ nghĩ. [3] “Điều mà tuyệt đại đa số, ở cả hai phe, đều không muốn
thấy là việc ‘phá thai không mong muốn’ (unwanted abortion) – người phụ nữ phải
lựa chọn việc bỏ thai vì những lý do bất khả kháng.”
Một khi được
phủ lên bằng danh tính, cuộc tranh luận trở thành “cuộc tử chiến một mất một
còn”.
Galef mời
gọi người đọc giữ một danh tính nhỏ và sẵn sàng điều chỉnh khi cần, hay như
đúng ngôn ngữ của cô là “hold your identity lightly”. Kể cả đối với những nhà
hoạt động xã hội, công việc thường được nhìn như các chiến binh bảo vệ những niềm
tin mãnh liệt, cô vẫn chứng minh được rằng tâm thế của một trinh sát sẽ giúp
cho công việc vận động hiệu quả hơn. Đây là chương mà tôi tâm đắc nhất trong cuốn
sách.
Julia
Galef không phải là một người thuộc giới học thuật (đây là một loại danh tính
khác). Cô viết cuốn sách bằng một thứ ngôn ngữ đơn giản, nơi những khái niệm mới
được diễn giải thông qua những câu chuyện hấp dẫn, và thường xuyên được bổ sung
các kinh nghiệm của chính cô. Cuốn sách nhờ vậy rất dễ đọc, dễ nhớ, dễ thực
hành. Nếu như bạn muốn suy nghĩ rành mạch hơn, tôi tin rằng đây sẽ là một cuốn
cẩm nang hữu ích.
Bạn có
thể mua quyển “The Scout Mindset” bản tiếng Anh tại đây. Luật Khoa được hưởng chiết khấu nếu bạn mua sách từ
link của Amazon theo chương trình Amazon
Associates.
Bài viết
nằm trong mục Đọc sách cùng Đoan Trang, đăng vào tối thứ Ba hàng tuần.
Bài cộng
tác xin gửi cho chúng tôi tại đây. Ban biên tập Luật
Khoa tạp chí, bao gồm Đoan Trang, rất mong chờ bài viết của bạn.
Chú
thích
1. The
Scout Mindset: Why Some People See Things Clearly and Others Don’t: Galef,
Julia: 9780735217553: Amazon.com: Books. (2021). Amazon.
2. Y
Chan. (2022, February 19). Văn hóa tranh luận và bảy tuyệt kỹ ngụy biện.
Luật Khoa Tạp Chí.
https://www.luatkhoa.org/2020/11/van-hoa-tranh-luan-va-bay-tuyet-ky-nguy-bien/
3. Y
Chan. (2022b, June 25). Khi phụ nữ bị canh cửa mình. Luật Khoa Tạp
Chí.
https://www.luatkhoa.org/2020/10/khi-phu-nu-bi-canh-cua-minh/
No comments:
Post a Comment